بازار تبریز، یکی از بزرگترین بازارهای سرپوشیده جهان و یکی از زنده‌ترین بازارهای تاریخی ایران است که در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است. این بازار دارای مجموعه‌ای از ساختارهای اجتماعی مختلف است و در میان بازارهای ایران به عنوان یک نمونه منحصربه‌فرد از محیط تجاری در کنار زندگی اسلامی شناخته می‌شود. سازه‌های آجری پیوسته، طاق‌ها و گنبدهای بلند بازار، تعداد زیادی تیمچه‌ها، مدارس و مساجد، همگی نشان‌دهنده‌ی یک محیط تجاری با ارزش و زندگی اسلامی است.
فهرست مطالب
بازار تبریز دارای بیش از پنج هزار مغازه، تعداد زیادی مسجد و مدرسه و سرا است. از جمله بازارها و سازه‌های معروف در این بازار می‌توان به بازار امیر، بازار حلاجان، راسته کهنه، بازار حاج محمد حسین، صفی، بازار امیر ابوالحسن، سرای حاج میرزا علی نقی، تیمچه حاج صفرعلی، تیمچه و دالان میرزا شفیع اشاره کرد. از بین این مکان‌ها، تیمچه مظفریه و راسته قیصریه به عنوان زیباترین بخش‌های بازار تبریز شناخته می‌شوند.
معرفی بازار تبریز
بازار سرپوشیده تبریز، با طول یک کیلومتر، به عنوان یکی از بزرگترین بازارهای سرپوشیده جهان شناخته می‌شود. گفته می‌شود هیچ کس تاکنون نتوانسته است از تمام بخش‌های این بازار دیدن کند. این بازار دارای ۶۵۰۰ حجره، ۲۰ راسته، ۲۵ تیمچه، ۳۵ سرا، ۱۱ دالان و تعداد زیادی مدرسه، مسجد، کاروانسرا و حمام است که برای بازدیدکنندگان و گردشگران زیبایی‌های فراوانی را به نمایش می‌گذارد.
بازار سرپوشیده تبریز، به نام بازار بزرگ تبریز هم شناخته می‌شود و محلی است که مجموعه‌ای از آجرهای به هم پیوسته و مسقف را در خود جای داده است و به عنوان وسیع‌ترین مجموعه مسقف و به هم پیوسته آجری دنیا شناخته می‌شود. این بازار فضایی بزرگ و متنوع را برای خرید و تماشا ارائه می‌دهد. در این بازار می‌توانید اجناس درجه یکی مانند فرش دستباف، محصولات چرمی، آجیل و ادویه، پارچه‌ها، صنایع‌دستی و محصولات دیگری را بیابید و از معماری بی‌نظیر و زیبای آن لذت ببرید.
یکی از نکات جالب درباره بازار تبریز، کامل‌ترین سازمان اجتماعی در میان بازارهای ایران است. یعنی در گذشته، افراد هنگام ورود به بازار نیازی نداشتند برای انجام کارهای خود، از بازار خارج شوند، بلکه در همان مکان می‌توانستند به مسجد، کاروانسرا، حمام، مدرسه و حجره‌ها دسترسی داشته باشند که این ویژگی این بازار را به یک مرکز اجتماعی کامل تبدیل کرده است.
تاریخ ساخت بازار تبریز
درست است که قدمت بازار تبریز به دقت مشخص نیست ولی تاریخچه‌ای که از آن ذکر شده‌است، به‌عنوان یکی از بازارهای باستانی و تاریخی ایران بسیار با ارزش است. جهانگردان و مسافران مختلف از ابن بطوطه و مارکوپولو گرفته تا یاقوت حموی، گاسپار دروویل، ژان شاردن، جملی کاردی، حمدالله مستوفی و دیگران به‌صورت مختلف از بازار تبریز بازدید کرده و در نوشته‌ها و سفرنامه‌هایشان اطلاعاتی درباره‌ی آن ارائه داده‌اند.
تاریخچه‌ی بازار تبریز به‌عنوان یکی از اهم مراکز اقتصادی و تجاری در ایران، به دلیل موقعیت جغرافیایی استراتژیک تبریز در مسیر جاده ابریشم به‌خصوص از سده چهارم هجری قمری تا عصر قاجار، بازار تبریز بسیار رونق داشته و به عنوان یکی از مهم‌ترین مراکز دادوستد و تجارت در آن دوران به‌شمار می‌آمد. از آنجا که کاروان‌های زیادی از نقاط مختلف جهان از تبریز عبور می‌کردند، بازار تبریز دارای رونق بسیار خوبی بود و به‌عنوان یکی از مراکز تجاری اصلی آن روزگار شناخته می‌شد. به همین دلیل، دروازه‌های بازار تبریز به‌عنوان دروازه‌های اصلی و مهم شهر محسوب می‌شدند.
قدمت این بازار به اواخر زندیه و عصر قاجار برمی‌گردد. از دوران سلجوقی نیز نقاشی‌هایی وجود دارد که حاکی از وجود بازاری در محل کنونی بازار تبریز در آن زمان هستند. انتخاب تبریز به عنوان پایتخت ایلخانی باعث شهرت زیادی برای بازار تبریز شد و این رونق تا دوره صفویه ادامه یافت؛ به‌طوری که از شهرهای مختلف برای دادوستد به این بازار می‌آمدند.
بازار تبریز کجاست؟
بازار تبریز یکی از پراهمیت‌ترین و بزرگترین بازارهای ایران و جهان است که در قلب شهر تبریز و در محدوده خیابان‌های آزادگان، راسته کوچه، جمهوری و دارایی قرار دارد. این بازار با بیش از یک هزار سال سابقه، از نمادهای فرهنگی و تاریخی این شهر شناخته می‌شود و مقصدی پرطرفدار برای بازدیدکنندگان و گردشگران است.
معماری بازار تبریز
هنگام گشت و گذار در بازار تبریز، به جاهایی که به حجره‌ها و کالاها مجذوب می‌شوید فقط توجه نکنید؛ بلکه سعی کنید به معماری فضا نیز توجه کنید. با این کار، با بناهای مختلفی با کاربری‌های گوناگون آشنا می‌شوید و البته از حضور این ابنیه در فضای بازار تبریز متعجب می‌شوید.
یک نکته مهم که باید حتما به آن توجه داشته باشید این است که بیشتر بخش‌های کنونی بازار تبریز در اواخر قرن 13 هجری ایجاد شده‌اند؛ به دلیل بازسازی بازار پس از زلزله مهیب سال 1193. از جمله این فضاها باید به تیمچه و سرای مظفریه، بازار و تیمچه امیر، بازار مسگران، سرای کشمشچی‌ها، بازار شتربان، سرا، تیمچه و بازار میرابوالحسن اشاره کرد.
بازار تبریز مجموعه‌ای بسیار گسترده و منسجم از بناهایی با کاربری‌های گوناگون است که به صورت چندمحوری گسترده شده‌اند. این بازار دو راسته اصلی و مهم دارد که تعداد 20 راسته فرعی، 35 سرا، 25 تیمچه، 11 دالان، 12 مدرسه، 30 مسجد و حدود 5500 حجره، حمام، پل، کاروانسرا، میدان، مدرسه و گذر از بخش‌های تشکیل‌دهنده بازار تبریز هستند. همچنین اطلاع داشته باشید که نزدیک به 40 صنف نیز در حجره‌های مختلف بازار تبریز مشغول فعالیت هستند.
تیمچه
تیمچه‌ها نوعی تفکیک فضا در سبک معماری ایرانی هستند که برای طراحی بازارها به کار می‌روند. این تیمچه‌ها به فروش یک کالای خاص اختصاص دارند و از سایر بخش‌های بازار به خاطر گران‌تر بودن کالاها مشهور هستند. به‌عنوان مثال، در بازار تبریز می‌توان تیمچه‌های مختلفی از جمله پارچه‌فروشان، کفاشان، چینی‌فروشان، کلاهدوزان، میوه‌فروشان، حلاجان و مسگران را مشاهده کرد.تیمچه مظفریه مکانی است که فرش‌های نفیس دستباف تبریز به فروش می‌رسد. در تیمچه امیر، می‌توان انواع حجره‌های فروش طلا و جواهر را مشاهده کرد. همچنین تیمچه کلاهدوزان انواع کلاه‌های سنتی پشمی آذری را عرضه می‌کند.
اگرچه ظاهری بین تیمچه‌های این بازار تفاوت چندانی ندارد و تعداد اضلاع و کادربندی آن‌ها مشابه است، اما الگوهای هر یک از این تیمچه‌ها با یکدیگر متفاوت هستند. برخی از تیمچه‌ها فرم طولی دارند و این پراکندگی نورگیرها باعث ایجاد ریتم سایه و روشن در فضا می‌شود. همچنین برخی تیمچه‌ها دارای سقف گنبدی و آجرکاری هستند. با دقت می‌توان تفاوت‌های بین الگوهای مختلف این تیمچه‌ها را تشخیص داد. این مسئله یک هنر ظریف در معماری ایرانی به حساب می‌آید.
راسته
راسته‌های اصلی در بازار تبریز از طریق راسته‌های فرعی به یکدیگر وصل شده‌اند و تیمچه‌ها و سراها در حدفاصل بین این راسته‌ها بنا شده‌اند. در محل تقاطع راسته‌ها، سه‌راهی‌ها و چهارراهی‌هایی وجود دارد که با طاق‌های گنبدی آجری زیبا تزیین شده‌اند. برخی از مهم‌ترین راسته‌های بازار تبریز عبارتند از راسته بازار قدیم، بازار کفاشان، بازار صفی، بازار جمعه مسجد، بازار یمنی دوز، بازار ابوالحسن، بازار دله زن بزرگ و کوچک و غیره.
با توجه به بارندگی و برودت هوای تبریز، راسته‌های بازار به‌صورت سرپوشیده ساخته‌شده‌اند تا از نفوذ باران و سرما محافظت کنند. همچنین بلندی سقف این راسته‌ها به حدود ۵ تا ۶ متر می‌رسد که نسبت به بازارهای نقاط گرمسیری ایران، سقف کوتاه‌تری دارند تا گرما را حفظ کنند. راسته‌های بازار اغلب دارای عرضی حدود چهار تا پنج متر هستند و در جهت شمالی-جنوبی قرار دارند. این طراحی مناسب به عنوان تنفسگاهی برای ارتباط بین بازارها و فضای بازار عمومی تبریز عنوان می‌شود.
سراها
در بازار تبریز، سراها واحد‌های کوچکی هستند که همراه با حیاط‌های روباز قرار دارند. کاربرد اصلی سراها به عنوان محل تخلیه بار می‌باشد و بارگیری و تخلیه بارهای عمده اغلب در این سراها انجام می‌شود. سراها اغلب به صورت دوطبقه طراحی شده‌اند. طبقه دوم به‌عنوان دفتر تجارتخانه و طبقه اول نقش حجره اصلی را ایفا می‌کند.
در بازار قدیم تبریز، چندین سرا مختلف وجود دارد که هر یک نام خاص خود را دارند. از جمله این سراها می‌توان به سرای میرزا مهدی، سرای گرجی‌لر، سرای امیر، سرای حاج محمدقلی و سرای کچه‌چی‌لر اشاره کرد که جزء سراهای معروف این بازار به حساب می‌آیند. این سراها از نظر معماری نیز به عنوان هواخورهای اصلی بازار شناخته می‌شوند.
حیاط‌های موجود در این سراها باعث می‌شوند هوای تازه و تهویه مناسب در بازار فراهم شود. همچنین حیاط‌ها به‌عنوان محل تخلیه بار و اجناس به‌کار می‌روند و نقش مهمی در عملکرد و فعالیت بازار دارند. از این رو، سراها از جمله اجزای حیاتی و بنیادی بازار تبریز هستند.
ساعت کار بازار تبریز
اغلب بازار تبریز از ساعت 10 صبح تا حدود 2 بعد از ظهر فعالیت دارد و در این بازه زمانی تقریباً تمامی حجره‌ها باز و در حال فعالیت هستند. این بازه زمانی به دلیل حضور فعال ترافیک مشتریان و تجار در بازار، فعالیت‌های مختلف و گردش چرخه اقتصادی بیشتر است.
برای بازدید از این بازار تاریخی، می‌توانید حدود 2 تا 4 ساعت از وقت خود را در نظر بگیرید. این مدت زمان کافی است تا با جذابیت‌های معماری ایرانی، معابر فرعی، تنوع کالاها و صنف‌های مختلف بازار آشنا شوید و لذت ببرید.
بازار تبریز در محرم
بازار تبریز از زمان‌های قدیمی به عنوان مرکزی برای برگزاری مراسم‌های مختلف، به ویژه سوگواری‌های عاشورایی، شناخته شده است. اگر در دهه اول ماه محرم در تبریز حضور داشته باشید، حتماً نباید فرصت تماشای سوگواری‌های ویژه این ماه را در بازار تبریز از دست بدهید. چند روز قبل از ورود ماه محرم، بازار تبریز به منظور استقبال از این ماه مقدس، تعطیل می‌شود و بازاریان با سیاه‌پوش کردن حجره‌ها و راسته‌ها آماده‌سازی‌های لازم را انجام می‌دهند. مراسم عزاداری به طور ویژه از تاسوعای حسینی آغاز می‌شود و تا دوازدهم محرم ادامه دارد. در این روزها، هیئت‌های عزاداری از شهرها و روستاهای مختلف به بازار تبریز می‌آیند و مراسم عزاداری را برگزار می‌کنند.
هیئت‌های عزاداری به سه دسته تقسیم می‌شوند که شامل عرب، عجم و زنجیرزن هستند. هر دسته با برنامه‌ای خاص و مشخص به بازار وارد می‌شود و سوگواری‌های خود را به اجرا می‌گذارند. این هیئت‌ها از در صاندقچی به بازار وارد می‌شوند و با عبور از بازارهای مختلف به مقصد خود یعنی تیمچه مظفریه می‌رسند و به مراسم خود پایان می‌دهند. تاریخچه سوگواری عاشورایی بازار تبریز به اندازه‌گیری کشوری رسیده و در سال 1391 به عنوان یکی از آثار فرهنگی و تاریخی ایران در فهرست میراث ملی کشور ثبت شده است.
