صنایع دستی تبریز، نمادهایی از زیبایی، تاریخ، و فرهنگ منطقه هستند و با استفاده از دستان ماهر هنرمندان و ابزارهای ساده ساخته می‌شوند؛ به همین دلیل ارزش چشم‌گیری دارند. خرید صنایع دستی از تبریز، به عنوان یادگاری خاطره‌انگیز از سفر، بسیار مفید و معنادار خواهد بود و به رشد، ماندگاری، و رونق این هنرها نیز کمک خواهد کرد.
فهرست مطالب
تبریز، با قدمتی طولانی، به عنوان یکی از مراکز مهم صنایع دستی کشور شناخته می‌شود و محل زندگی بسیاری از هنرمندان و صنعتگران است. هنگامی که شما از جاهای دیدنی تبریز بازدید کرده و در بازارهای سنتی و تاریخی آن گشت و گذار می‌کنید، تهیه صنایع دستی از جمله بخش‌های اساسی و لذت‌بخش سفرتان خواهد بود. با تمام زیبایی‌ها و متنوعیت‌هایی که صنایع دستی تبریز به ارمغان می‌آورند، می‌توانید تجربه‌ای منحصر به فرد را در این شهر اولین‌ها به یاد بسپارید.
1. فرش تبریز
تبریز، با غنای قالی‌بافی خود که به قبل از دوره صفویه بازمی‌گردد، از جمله برترین صنایع دستی است. یکی از انواع معروف فرش‌های ایرانی، فرش تبریز است، که شهرت جهانی دارد و به عنوان شهر جهانی بافت فرش توسط شورای جهانی صنایع دستی شناخته شده است.
مواد اولیه‌ای که در تولید فرش تبریز به‌کار می‌رود اغلب پشم یا ابریشم هستند، این امر باعث شده‌است که کیفیت این فرش‌ها بسیار بالا باشد. تارهای استفاده‌شده در فرش تبریز اغلب از جنس پنبه هستند و بسیار مقاوم هستند. هرچند که برخی از فرش‌های ابریشمی نیز تولید می‌شوند که به‌دلیل زیبایی و کیفیت بی‌نظیر خود شهرت دارند. معمولاً پشم مورد استفاده در این صنعت از منطقه کوهپایه‌ای ماکو و ابریشم آن از خراسان و تهران تهیه می‌شود.
ویژگی منحصربه‌فرد فرش‌های تبریز این است که پرزهای آنها براق نیستند؛ این خاصیت ناشی از استفاده از آب شور تبریز در فرآیند رنگرزی آنهاست. قالیچه و تابلوفرش‌های نفیس و دستبافت از تبریز، گزینه‌های بسیار عالی برای یادگاری از سفر به این شهر هستند.
2. چرم تبریز
تبریز به عنوان پایتخت صنعت چرم و کفش، از گذشته دارای کارخانه‌های متعدد چرم‌سازی و کارگاه‌های تولید کفش دست‌دوز و صنعتی بوده است که بخش مهمی از محصولات چرمی مصرفی کشور را تامین می‌کند. تولیدات چرمی تبریز شهرت جهانی دارند و به کشورهای مختلف نیز صادر می‌شوند. کارگاه‌های بسیاری در شهر تبریز در زمینه تولید چرم سبک و سنگین فعالیت می‌کنند.
اولین کارخانه چرم‌سازی ایران در سال ۱۳۰۸ در شهر تبریز افتتاح شد. شهر چرمشهر واقع در ۱۰ کیلومتری شمال غرب تبریز، قطب تولید چرم کشور است. هنرمندان تبریزی سابقه طولانی در تولید چرم با کیفیت و محصولات متنوع چرمی دارند. تقریباً ۹۰ درصد از کفش‌های دست‌دوز تمام چرم کشور، در تبریز تولید می‌شوند.
کفش دست‌دوز تبریز در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است. تولید کفش دست‌دوز قدمتی دیرینه دارد و نمونه‌ای از این هنر که حدود پنج هزار سال عمر دارد، در موزه شهر تبریز نگهداری می‌شود. چرم با کیفیت و دوخت هنرمندانه کفش‌های دست‌دوز تبریز، دلیل محبوبیت جهانی آنها هستند. این کفش‌ها نماد زیبایی، هنر و کیفیت بالا می‌باشند و در سراسر جهان طرفداران خود را دارند.
3. گلیم بافی تبریز
گلیم بافی یکی از هنرهای دستی قدیمی و محبوب در آذربایجان شرقی و تبریز محسوب می‌شود. این هنر به عنوان یکی از صنایع زیرانداز معروف است و در تهیه آن از پشم گوسفند، موی بز و ابریشم استفاده می‌شود. از جمله معروف‌ترین گلیم‌های تبریز، “گلیم شاهسون” است که به دلیل طرح‌ها و نقوش بزرگ و برجسته، همراه با نوارهای باریک و رنگ‌هایی همچون صورتی، سبز، قهوه‌ای و آبی تیره، از سایر گلیم‌ها متمایز می‌شود.
یکی از ویژگی‌های ممتاز گلیم نسبت به ورنی، دورو بودن آن است؛ به این معنا که به گلیم یک رو ورنی گفته می‌شود. زیبایی و الگوهای گلیم‌های تبریز، به ویژه “شاهسون”، می‌تواند زیبایی خاصی به دکوراسیون منازل ببخشد. از گلیم در ابعاد مختلف و استفاده‌های متنوعی می‌شود؛ از جمله کناره، جلودری و سایر مورد استفاده‌ها. این هنر دستی نشان از تاریخ و فرهنگ غنی منطقه دارد و با استفاده از مواد طبیعی مانند پشم و موی حیوانات، تولیدات زیبا و باارزشی را به ارمغان می‌آورد. این هنر دستی به عنوان یکی از جذاب‌ترین هنرهای صنایع دستی تبریز شناخته شده است.
4. ورنی بافی تبریز
ورنی یا سوماک، نوعی دستبافت خاص از جنس پشم، پنبه، کنف یا ابریشم است که از آن به‌عنوان زیرانداز یا روانداز استفاده می‌شود و به گلیم عشایری نیز معروف است. ورنی نوعی گلیم یک‌رو و بدون پرز است که روی دار عمودی، بدون نقشه و به‌صورت ذهنی، توسط زنان و دختران عشایر و روستایی بافته می‌شود.
ورنی بافی توسط عشایر، بیشتر در فصل قشلاق انجام می‌شود؛ چون فرصت کافی برای استراحت و سکونت دارند. در ورنی بافی از طرح‌های پیچ‌بافی، جناغی و هندسی استفاده می‌شود. چون در بافت ورنی از گره استفاده نمی‌شود، این هنر دستی به دسته گلیم‌ها تعلق دارد؛ ولی از نظر طرح، نقشه و ظاهر به قالی شباهت دارد. تهیه این ورنی‌ها سخت بوده و نیاز به تبحر دارد.
ورنی‌های تهیه شده از ابریشم، ظرافت و زیبایی بیشتری دارند. این ورنی‌ها سبک‌تر و کم‌حجم‌تر از نوع پشمی هستند و مورد توجه گردشگران قرار می‌گیرند. ورنی‌ها در اندازه‌های مختلف و به رنگ‌های لاکی، سرمه‌ای، سفید، پیازی و آبی روشن یافت می‌شوند. از ورنی‌ها برای تهیه پشتی نیز استفاده می‌شود. این هنر دستی به عنوان یکی از جذاب‌ترین صنایع دستی تبریز شناخته شده است.
5. جاجیم بافی تبریز
جاجیم نوعی دستبافت عشایری است که در بافت آن از نخ‌های رنگی و ظریف پشمی و پنبه‌ای یا تلفیقی از پشم و پنبه استفاده می‌شود. این هنر دستی به عنوان یکی از معروف ترین صنایع دستی تبریز محسوب می‌شود. جاجیم بافته‌ای شبیه پلاس و خشن و زبر است که در اثر استفاده مداوم، لطافت بیشتری پیدا می‌کند. این دستبافت نوعی زیرانداز یا روانداز دو رو است که پرز ندارد و در میان عشایر به‌عنوان محافظ سرما پرکاربرد است.
تارهای رنگی در بافت جاجیم اهمیت بسیاری دارند و طرح‌های غالب آنها غالباً هندسی هستند. جاجیم‌ها از طرح‌های متنوعی مانند چهار گل، خشتی، پنجه‌ای و گل آفتابگردان استفاده می‌کنند که در حاشیه با مثلت‌های دندانه‌دار پر می‌شوند. از رنگ‌های پرکاربرد در جاجیم‌ها می‌توان به قرمز، سبز، سیاه و آبی اشاره کرد. همچنین نوعی جاجیم بدون نقش و نگار نیز وجود دارد که به جاجیم موج معروف است. این صنایع دستی زیبا و متنوع، جذابیت خاص خود را دارند و به‌عنوان یکی از هنرهای دستی مهم تبریز شناخته می‌شوند.
6. سوزن دوزی تبریز
سوزن دوزی یا ابریشم دوزی از صنایع دستی معروف شهر ممقان، که در فاصله ۴۲ کیلومتری تبریز قرار دارد، به شمار می‌آید. این هنر دستی بیشتر توسط دختران و زنان خانه‌دار انجام می‌شود و اوقات فراغت آنها را پر می‌کند. با استفاده از نخ ابریشم، سوزن دوزی برروی پارچه‌های دبیت مشکی یا متقال انجام می‌شود.
گذشته‌ای سوزن دوزی بیشتر برای تزیین کلاه محلی به کار می‌رفت؛ اما امروزه محصولات متنوعی از جمله زیرلیوانی، کمربند، کفش، کیف، جلیقه و رومیزی با استفاده از این هنر دستی تولید می‌شوند. سوزن دوزی در واقع نوعی مهارت رودوزی است و طرح‌های آن معمولاً تأثیری از فرهنگ، دیدگاه و برداشت هنرمند از طبیعت به‌خصوص گل‌ها و بوته‌ها دارند.
این هنر با استفاده از ابزار ساده‌ای مانند سوزن و انگشتانه انجام می‌شود و محصولاتی بسیار ظریف و زیبا را خلق می‌کند. سوزن دوزی، به‌عنوان یکی از معتبر ترین صنایع دستی تبریز، جلوه‌های زیبایی به محصولات خود می‌بخشد و به عنوان یک هنر آمیزشی و خلاقانه در این منطقه معروف است.
7. سفالگری تبریز
با بررسی مدارک تاریخی کشف شده از حدود دو قرن پیش، مشخص شده است که سفالگری به‌طور گسترده‌ای در مناطق کوزه کنان و زنوز استان آذربایجان شرقی رواج داشته است. سفال‌های منطقه کوزه کنان از نوع خاک رس قرمز ساخته می‌شدند که این نوع خاک در تمام کشور رواج دارد. اما سفال‌های زنوز از نوع خاک سفید بودند و منحصر به چند منطقه بودند.
معدن خاک سفید که دارای ترکیبات کائولن است، در روستای زنوز از شهرستان مرند آذربایجان شرقی قرار داشته و این منطقه را به مرکز سفالگری با خاک سفید و سرامیک‌سازی کشور تبدیل کرده بود. تمام مراحل ساخت سفال‌ها به‌صورت سنتی انجام می‌شد و محصولات آن شامل بشقاب، کاسه، فنجان، نعلبکی، پارچ آب، قوری و قندان بود.
پوشش لعابی سفال‌های خاک سفید از نوع بی‌رنگ یا فیروزه‌ای بود و نوع فیروزه‌ای آن شهرت جهانی داشت. هنرمندان چیره‌دست این استان با انجام تزئیناتی از انواع نقاشی، برجسته‌کاری، کنده‌کاری و مشبک‌کاری، زیبایی این صنایع دستی را دوچندان می‌کردند. انجام تزیینات سبب بازارپسندی و ارزش‌افزوده بیشتر تولیدات سفالی می‌شد.
8. سبد بافی تبریز
در شهرستان مرند استان آذربایجان شرقی، هنر سبدبافی یا رشته سبد بافی به یک رونق بسیاری دست پیدا کرده است. این هنر به دلیل قدمت طولانی خود، در سال ۱۳۹۴ به ثبت ملی رسیده است. تهیه این سبدها به‌عنوان سوغاتی و یادگاری سفر به تبریز، از گذشته رونق داشته است و از چوب ظریف موسون یا ساقه گندم ساخته می‌شوند.
یکی از نکات ارزشمند هنر سبدبافی استفاده از رنگ‌های طبیعی در تزئین سبدهاست. این سبدها در اندازه‌های مختلف و برای کاربردهای روزانه مانند حمل نان یا میوه بافته می‌شوند؛ اما امروزه بیشتر جنبه تزئینی و ارزش هنری دارند.
برای بافت سبدها، ساقه‌های گندم پس از چیده شدن با آب نرم می‌شوند و سپس برای بافت سبد به کار می‌روند. این هنر بیشتر در روستای کشکسرای مرند، به دلیل وجود مزارع گسترده گندم، رونق دارد و توسط دختران و زنان خانه‌دار به انجام می‌رسد تا به اقتصاد خانواده‌ها کمک کند.
9. قلم زنی روی فلزات تبریز
صنایع دستی تبریز، به عنوان یکی از هنرهای قدیمی و معروف ایران، از برنج و غیره برای قلم زنی استفاده می‌گردد. این هنر به دوران پیش از تاریخ باز می‌گردد و در امروزه همچنان در ایران ادامه دارد. دو سبک اصلی قلم زنی در ایران، تبریز و اصفهان هستند.
در سبک قلم زنی تبریز، نقوش و طرح‌ها با استفاده از فشار مچ دست بر روی فلزات ایجاد می‌شود. اما در سبک قلم زنی اصفهان، از چکش کاری برای خلق طرح‌ها استفاده می‌شود. این هنر زیبا و مهارت‌آمیز در ایران به شکل‌های مختلف مانند بشقاب قلم زنی، شکلات‌خوری قلم زنی و سایر ظروف مورد استفاده قرار می‌گیرد.
در صنایع دستی تبریز، قلم زنی دارای سطحی صاف، ظریف و زیباست. از ظروف قلم زنی نقره و مس با طرح‌های ظریف و زیبا می‌توانید در دکوراسیون منزل خود استفاده کنید و از آنها در میز غذاخوری یا به عنوان قندان، نمکدان، پارچ و… لذت ببرید.
10. نقره کوبی تبریز
صنایع دستی تبریز شامل هنرهای نقره کوبی و کنده‌کاری روی نقره می‌شود که این آثار و تولیدات اصالت خود را از سازمان یونسکو دریافت کرده‌اند. نقره کوبی به عنوان یکی از هنرهای رایج تبریز، عمدتاً بر روی تسبیح‌ها انجام می‌شود. دانه‌های این نوع تسبیح از هسته میوه‌های آووکادو، آبنوس و صندلوس ساخته می‌شوند که به زبان عامیانه به آنها کشکول می‌گویند. این دانه‌ها ابتدا سوراخ‌کاری می‌شوند و سپس نقره خالص در آنها زده می‌شود.
نقره کوبی علاوه بر تسبیح، روی اشیای دیگر همچون تابلو، عصا، پیپ، پایه فندک و استکان نیز انجام می‌شود. این هنر در واقع یک شاخه از صنعت قلم زنی و از صنایع دستی ظریف تبریز است. در گذشته، هنر نقره کوبی روی اشیا مانند شمشیر و زره نیز انجام می‌شد؛ اما امروزه تلفیق این هنر با چوب، باعث بازارپسندی بیشتر آن شده است.
11. نگارگری تبریز
صنایع دستی تبریز، نگارگری یا نقاشی ایرانی را به خوبی نشان می‌دهد. این هنر از هنرهای برجسته کشورمان است و برخی اشتباهاً آن را مینیاتور هم خوانده می‌شود. نگارگری در مصورسازی کتب ادبی، علمی، تاریخی و برخی کتب مذهبی به کار گرفته می‌شود و هنوز هم در ایران رواج دارد.
مکتب تبریز یکی از مکاتب نگارگری ایران است که در دوران ایلخانیان در این شهر شکل گرفته است و جزو مهم‌ترین مکاتب نگارگری ایران محسوب می‌شود. امروزه، آثار نگارگری ایرانی را در گوشه‌ها و کناره‌های تبریز می‌توان دید و به عنوان سوغاتی منحصربه‌فرد از تبریز، برای عزیزان خود تهیه کرد.
صنایع دستی تبریز با نگارگری ایرانی، یکی از جذاب‌ترین و هنرمندانه‌ترین جوانه‌های فرهنگی این شهر را به نمایش می‌گذارد که همچنان جاودانه و پرطرفدار است. این هنر معین اصالت و زیبایی فرهنگ ایران را نشان می‌دهد و تبدیل به یک سوغات منحصربه‌فرد از تبریز شده است.
12. معرق کاری تبریز
هنر معرق کاری در آذربایجان شرقی به عنوان یکی از معروف‌ترین صنایع دستی شناخته می‌شود. این هنر از کاشی‌های رنگارنگ و پرنقش و نگار بهره می‌برد و به طراحی و تزئین دیوارهای مساجد تاریخی، درها، پنجره‌ها و سایر ساختمان‌های تاریخی شهر معروف است. هنرمندان تبریزی با دستان خلاق و زحمت‌کش، اثرات زیبا و منحصر به فردی را ایجاد می‌کنند.
اما این هنر زیبا و اصیل تنها به مساجد و بناهای تاریخی محدود نمی‌شود، بلکه می‌توانید در خانه‌تان نیز از زیبایی و اصالت هنر معرق کاری بهره‌مند شوید. با خرید یک تابلوی کوچک معرق کاری از تبریز، می‌توانید این هنر زیبا را به خانه‌تان بیاورید و از زیبایی آن لذت ببرید. این تابلوها به صورت کوچک و قاب‌دار طراحی می‌شوند که حمل و نقل آنها راحت و آسان باشد.
به این ترتیب، شما می‌توانید همیشه یک تکه از این زیبایی و هنر در دیوارهای خانه‌تان داشته باشید و از آن لذت ببرید. هنر معرق کاری تبریزی، یکی از گنجینه‌های فرهنگی و هنری این منطقه است که با خرید و نگهداری از اثرات آن، می‌توانید به حفظ و ارتقاء این هنر باستانی کمک کنید.
13. رنگرزی سنتی و چاپ کلاقه ای
هنر باتیک یا چاپ کلاقه‌ای (کلاغه‌ای) در منطقه اسکو در آذربایجان دارای رواجی فراگیر است و به منظور تزیین و رنگرزی غیرمستقیم بر روی انواع پارچه‌ها به کار می‌رود. چاپ کلاقه‌ای از طریق مهر، بدون مهر یا ترکیبی از این دو روش انجام می‌شود. این نوع از چاپ برای آرایش شال‌ها، روسری‌ها، لباس‌ها، کیف‌ها، میزپوش‌ها، پتوها و تابلوهای دیواری به کار می‌رود.
هنر چاپ کلاقه‌ای یکی از شاخه‌های هنرهای دستی است که نیاز به تجهیزات پیچیده‌ای ندارد و با استفاده از ابزارهای ساده، محصولات زیبا و کاربردی ایجاد می‌کند. در این نوع از چاپ، طرح موردنظر با استفاده از مهر و مواد مقاوم مانند صمغ، موم، پارافین یا پیه بر روی پارچه ایجاد می‌شود. در چاپ کلاقه‌ای، هر دو طرف پارچه با تار و پودی که به واکس پوشانده شده‌اند، نقش و طرح مشابه دارند. رنگ‌های استفاده شده در این هنر اغلب از منابع گیاهی تهیه می‌شوند، مانند روناک، اسپرک، پوست انار و زردچوبه.
تولیدات این نوع از چاپ، به علاوه‌ی کاربرد زیبایی‌شناسانه‌اش، جنبه صادراتی هم دارد و به عنوان یک گزینه محبوب برای تهیه سوغاتی و هدیه در نظر گرفته می‌شود.
14. تابلوهای ترام سنگ
تابلوهای ترام سنگ، به عنوان یکی از جدیدترین و ارزشمندترین صنایع دستی تبریز، جایگاه ویژه‌ای دارند. این تابلوها معمولاً با استفاده از سنگ‌های ریز به شکلی بسیار خلاقانه و زیبا طراحی شده‌اند. در منطقه‌ی پارک مفاخر تبریز، نمونه‌های برجسته از این هنر بی‌نظیر به چشم می‌خورند و با تماشاگران خود را وادار به تحسین می‌کنند. “صابر اصغری” به عنوان طراح و خالق این هنر خلاقانه شناخته می‌شود.
این تابلوها، با تصاویری از اشخاص معروف و دارای جاذبه‌های مختلف، با استفاده از سنگ‌های ریز و با دقت بالا طراحی می‌شوند. این هنر در اصل یک هنر دستی منحصر به فرد است که زیبایی و هنرپیشگویی را با هم ترکیب می‌کند. تابلوهای ترام سنگ نه تنها به عنوان اثرهای هنری ویژه، بلکه به عنوان اشیاء با دوام شناخته می‌شوند که در طول زمان قدرت جذب و توجه خود را حفظ می‌کنند.
15. منبت کاری
منبت کاری بر روی چوب یکی از صنایع دستی برجسته و شاخص در منطقه آذربایجان شرقی است. این هنر در واقع فرآیند حکاکی و کنده‌کاری بر روی سطح چوب را شامل می‌شود و به عنوان یک هنر زیبا و ظریف برای تزیین قطعات مختلف، به ویژه آثار تاریخی در شهر تبریز، به کار می‌رود. این هنر توانایی هنرمندان در ایجاد طرح‌ها و نقش‌های متنوع را نشان می‌دهد.
منبت کاری یک هنر دقیق و حساس است که نیاز به ذوق، تخصص و صبر دارد. از مواد اولیه ارزانی مانند چوب، با تراکم و فرم‌های مختلف، محصولات بسیار ارزشمند و هنری تولید می‌شود. در این هنر، نقوش و طرح‌های متنوعی با استفاده از فنون حکاکی و کنده‌کاری بر روی چوب ایجاد می‌شود.
